Cytogenetische biomonitoring van werknemers blootgesteld aan EMV: Activiteitenverslag en publicaties

Het onderzoek omvat een nauwe samenwerking tussen BBEMG-teams:
– ULB-LROT (M. Hinsenkamp, JF. Collard, TTH. Nguyen)
– Sciensano (M. Ledent, S. Segers, B. Mertens, L. Verschaeve, A. Maes, R. Anthonissen, E. De Clercq)
– ULiège-ACE (C. Geuzaine, V. Beauvois, M. Spirlet & J. Arban)
Een biomonitoringstudie bij werknemers van drie Belgische transmissienetbeheerders (TSO) en distributienetbeheerders (DSO) werd uitgevoerd om de genetische effecten van langdurige blootstelling aan 50 Hz MF in een beroepsomgeving in te schatten. In deze studie ging de evaluatie van genetische effecten gepaard met metingen van de MF-blootstelling van de werknemers. De niveaus van genetische schade werden geëvalueerd op de perifere bloedlymfocyten van de werknemers met behulp van comet-assay en CBMN-assay.
De blootstelling van werknemers aan ELF-MF werd beoordeeld op basis van zowel functiebenamingen als persoonlijke monitoring met behulp van een MF-blootstellingsmeter (EMDEX II). De resultaten van de comet en micronuclei-assay toonden geen significant verschil in niveaus van genetische schade tussen groepen werknemers met verschillende niveaus van beroepsmatige blootstelling. Bovendien werd er geen correlatie gevonden tussen de feitelijke blootstelling van de werknemers en de niveaus van genetische schade. Regressieanalyse uitgevoerd op data rond cytogenetische schade gaf aan dat verschillende verstorende factoren zoals leeftijd en een voorgeschiedenis als roker, en niet een beroepsmatige blootstelling aan MF, de beslissende factoren konden zijn die de resultaten van genetische schade significant beïnvloedden.

Het onderzoek omvat een nauwe samenwerking tussen BBEMG-teams:
– ULB-LROT (M. Hinsenkamp, JF. Collard, TTH. Nguyen)
– Sciensano (M. Ledent, S. Segers, B. Mertens, L. Verschaeve, A. Maes, R. Anthonissen, J. Van De Maele, E. De Clercq)
– ULiège-ACE (C. Geuzaine, V. Beauvois, M. Spirlet, J. Arban)

Tijdens het BBEMG-project 2017-2021 hebben we al resultaten verstrekt van cytogenetisch biomonitoringsonderzoek bij ELIA-werknemers die beroepshalve aan extreem lage frequentie magnetische velden (ELF-MV) zijn blootgesteld. Eerst wordt een methode besproken waarbij de feitelijke blootstelling van de werknemers wordt gebruikt om de werknemers in blootstellingsgroepen in te delen. Wij stelden voor om zowel feitelijke blootstellingsgegevens (via clusteranalyse) als functietitels te gebruiken om blootstellingsgroepen te definiëren. Vervolgens werd het niveau van genetische schade op perifere bloedlymfocyten (PBL) van werknemers die beroepsmatig aan ELF-MV zijn blootgesteld en een gematchte controlepopulatie (werknemers die minder aan ELF-MV zijn blootgesteld, bv. kantoorpersoneel) onderzocht. In deze biomonitoringstudie vonden wij onvoldoende bewijs voor de genotoxiciteit van MV. Er werd namelijk geen correlatie gevonden tussen de feitelijke blootstelling van werknemers en het niveau van genetische schade. De resultaten van zowel de komeettest als de micronucleustest wezen niet op een significant verschil in niveaus van genetische schade tussen groepen werknemers met verschillende niveaus van beroepsmatige blootstelling. Het gegeneraliseerde lineaire model gaf aan dat gewone verstorende factoren die in een biomonitoringsstudie worden aangetroffen, zoals leeftijd, geslacht en rookgewoonte in plaats van blootstelling aan ELF-MV, de uitkomsten van de genetische schade aanzienlijk kunnen beïnvloeden.

Haalbaarheidsstudie voor epidemiologisch onderzoek naar kinderkanker (leukemie) en degeneratieve ziekten (Alzheimer, Parkinson) in relatie tot blootstelling aan 50Hz elektromagnetische velden
C. Demoury, E. De Clercq
Alvorens een epidemiologische studie naar kinderleukemie of degeneratieve ziekten in verband met de blootstelling aan 50Hz elektromagnetische velden te starten, is het van essentieel belang ervoor te zorgen dat een effect, als het bestaat, kan worden gedetecteerd. Een te kleine steekproefomvang zal geen betrouwbare antwoorden op de studiehypothese opleveren. De berekening van de steekproefomvang is dus een belangrijke stap voordat een studie wordt gestart. Er zijn berekeningen gemaakt van het aantal proefpersonen dat nodig is om een verhoogd risico op bepaalde ziektes te detecteren. De bedoeling hierbij is om de haalbaarheid van dergelijke studies te beoordelen. In het geval van kinderleukemie bleek uit de berekeningen van de steekproefomvang dat er te veel proefpersonen nodig zouden zijn om bruikbare en interpreteerbare resultaten te verkrijgen. Voor ziekten die vaker voorkomen, zoals de ziekte van Alzheimer, zou een kleiner aantal proefpersonen nodig zijn, maar zelfs voor deze ziekte zouden alleen vrij hoge relatieve risico’s aantoonbaar zijn, en dergelijke risico’s worden in de bestaande literatuur niet waargenomen. Wij concluderen dat dit onderzoek op Belgische schaal niet haalbaar is.

Het onderzoek omvat een nauwe samenwerking tussen vijf BBEMG-teams:
• ULB-LROT (M. Hinsenkamp, JF. Collard, TTH. Nguyen)
• Sciensano (M. Ledent, S. Segers, B. Mertens, L. Verschaeve, A. Maes, R. Anthonissen, J. Van De Maele, E. De Clercq)
• ULB-Public Health (C. Bouland, A. Salmon, Z. Ennamsa)
• ULiège-ACE (C. Geuzaine, V. Beauvois, M. Spirlet, J. Arban)

In het project van 2017-2021 is Sciensano betrokken bij een humane (cyto)genetische biomonitoring studie met witte bloedcellen afkomstig van werknemers die professioneel worden blootgesteld aan hoge elektromagnetische velden. Hierbij zal ook een overeenkomstige controle groep (werknemers met een lagere blootstelling) worden opgenomen. De studie zal gebruik maken van gevalideerde cytogenetische methoden (comet assay en micronucleus test). In September 2021 werden er reeds 88 werknemers opgenomen in deze studie. Tot op heden is er geen verschil waargenomen tussen de groepen, maar verdere werving is aanbevolen om de resultaten te verbeteren. Aansluitend aan deze studie wordt ook een genexpressie studie uitgevoerd die gebruikt maakt van de RT-qPCR methode. Hiervoor zal een selectie van tenminste 10 relevante genen gemaakt worden en zullen de analyses worden uitgevoerd op zowel witte bloedcellen als op buccale cellen (in samenwerking met ULB-LROT). Deze genen spelen een rol in verschillende celprocessen zoals de stress reactie, apoptose, de cel cyclus en cel proliferatie. Afhankelijk van de beschikbaarheid van het overgebleven RNA, worden eventueel ook andere genen getest. In dat geval, wordt er een relevante selectie genen gemaakt. Tot op heden zijn de analyses nog in uitvoer en worden enkel voorlopige resultaten gepubliceerd. De finale resultaten worden in het volgende verslag gepubliceerd. Sciensano werkt ook samen met ULB-ESP aan een studie over een Brusselse populatie.

Maes A, Verschaeve L. (2016)
Genetic damage in humans exposed to extremely low-frequency electromagnetic fields. Arch Toxicol., 90(10):2337-2348.
>> Abstract in PubMed or in our literature reviews

Verschaeve L., Wambacq S., Anthonissen R., Maes A. (2016)
Co-exposure of ELF-magnetic fields and chemical mutagens: An investigation of genotoxicity with the SOS-based VITOTOX test in Salmonella typhimurium. Mutat Res Genet Toxicol Environ Mutagen. 2016 Jan 1;795:31-5. doi: 10.1016/j.mrgentox.2015.11.003. Epub 2015 Nov 12.
>> Abstract in PubMed

Vanderstraeten J., Burda H., Verschaeve L., De Brouwer C. (2015)
Health effects of ELF magnetic fields: considering static and medium frequency fields in studies of the cryptochrome hypothesis. Health Physics, 109, 84-89.
>> Abstract in PubMed

Vanderstraeten J., Verschaeve L., Burda H., Bouland C., de Brouwer C. (2012)
Health effects of extremely low-frequency magnetic fields: reconsidering the melatonin hypothesis in the light of current data on magnetoreception. J. Appl. Toxicol., 32, 952-958.
>> Abstract in PubMed

Maes A., Anthonissen R., Verschaeve L. (2012)
Testing chemicals with the cytokinesisblock micronucleus cytome assay. Folia Biol., 58, 215-220.
>> Abstract in PubMed

Superior health Council/Gezondheidsraad (2012)
Childhood leukaemia and environmental factors. Brussels Superior Health Council, 2012; Advisory report nr. 8548. Legal deposit nr. D/2012/7795/5. ISBN: 978-94-9054-230-6.
>> pdf online

Verschaeve L., Anthonissen R., Grudniewska M., Wudarski J., Gevaert L., Maes A. (2011) Genotoxicity investigation of ELF-magnetic fields in Salmonella typhimurium with the sensitive SOS-based VITOTOX test.
Bioelectromagnetics, 32, 580-584.
>> Abstract in PubMed

Verschaeve L., Vanderstraeten J. (2011)
Champs et ondes: quel impact sur la santé? Pour la Science, Nr. 409, 128-133.
>> http://www.pourlascience.fr

Verschaeve L. , Brits E., Bossuyt M., Adang D., Decat G., Martens L. Joseph W. (2011)
Niet-ioniserende stralen – Achtergronddocument 2011.
Milieurapport ( MIRA ), Vlaamse MilieuMaatschappij.
https://www.milieurapport.be/milieuthemas/geluids-geur-lichthinder/themabeschrijving-niet-ioniserende-straling.pdf

Gosselin P., Simons K., Verschaeve L., Van Nieuwenhuyse A. (2011)
Childhood Cancer & Environment. Feasibility study for establishing a registration system for studying the relationship between childhood cancer & environment.
NEHAP, Final report, ISSN: D/2011/2505/62.

FOD/SPF Public Health (2009).
Les champs électromagnétiques et la santé. Votre guide dans le paysage électromagnétique.
(Contribution to and proofreading of the leaflet)
>> hier

Maes A., Den Hond E., & Verschaeve L. (2007)
Use of METAFER-image analysis system for scoring micronuclei in binucleated human white blood cells. Microscopy and Analysis 21, 7-9 (EU).

Verschaeve L. (2004)
Does exposure to non ionizing radiati on induce adverse health effects in humans? Belgian J. Electro. Commun. 4, 3-24.

Verheyen G., Pauwels G., Verschaeve L., & Schoeters G. (2003)
The effect of co-exposure of 50 Hz magnetic fields and an aneugen on human lymphocytes, determined by the cytokinesis-block micronucleus assay. Bioelectromagnetics , 24, 160-164.
>> Abstract in PubMed

Bergqvist U. , Brix J., de Gruijl F., de Seze R.,Hietanen M., Jeffereys J.G.R., Lagroye I. , Lotz G.W., Owen R.D., Repacholi M.H., Saunders R., Tenforde T.S., Verschaeve L., & Veyret B. (2003)
Review of experimental investigations of EMF biological effects (0-100 kHz) – ICNIRP Standing committee II. In: Matthes R., McKinley A., Bernhardt J., Vecchia P., Veyret B., eds., Exposure to static and low frequency electromagnetic fields, biological effects and health consequences . ICNIRP13/2003, ISBN 3-934994-03-2.

Verschaeve, L . (2003).
Scientific Facts on electromagnetic fields from Power Lines, Wiring & Appliances. Greenfacts online publication; cf. http://www.greenfacts.org/power-lines/index.htm

Van Den Heuvel R., Leppens H., Nematova G., & Verschaeve L. (2001)
Haemopoietic cell proliferation in murine bone marrow cells exposed to extreme low-frequency (ELF) electromagnetic fields. Toxicol. In Vitro 15, 351-355.

De Ridder M., Decat G., Verschaeve L., & Bossuyt M. (2001)
Niet-ioniserende stralen. Milieu- en Natuurrapport Vl aan deren , MIRA-T, Garant, Leuven-Apeldoorn, pp.431-439.

Maes A., Collier M., Vandoninck S., & Verschaeve L. (2000)
Cytogenetic effects of 50 Hz magnetic fields of different magnetic flux densities. Bioelectromagnetics 21, 589-596.

Verschaeve L. (1999)
Hoogspanningslijnen, mobiele telefonie en gezondheid. Lucht 2, 52-54.

Martens L., & Verschaeve L. (1998)
Niet-ioniserende stralen. Milieu en Natuurraport Vl aan deren , MIRA-T, Garant, Leuven-Apeldoorn, 323-333.

Maes A., L. & Verschaeve (1997)
Biologische effecten van electromagnetische velden: extreem lage- en Radiofrequenties. Arbeidsgezondheidszorg & Ergonomie , XXXIV, 129-130.

Verschaeve L. (1994)
EC symposium hears more evidence of harmful NIR effects. Electromagnet. VDU News , 4(3-4), 14-16.

Verschaeve L. (1995)
Can non-ionizing radiation induce cancer? Cancer J. 8, 237-249.

Martens L., Verschaeve L., Maes A., & De Wagter C. (1994)
III.10B Hinder: niet-ioniserende stralen. In: Leren om te keren . Milieu- en Natuurrapport Vl aan deren, A. Verbruggen, ed., Garant, Leuven-Apeldoorn, pp. 411-428.

• Cytogenetic biomonitoring of EMF-exposed workers: Objectives

In het geval van vragen over dit onderwerp, aarzel niet om ons te contacteren.